1
کارشناس‌ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی
2
دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
چکیده
حافظ در بسیاری از غزل‌های خود به صورت شاعرانه به موضوعات اجتماعی پرداخته است و تلاش می‌کند گفتمان‌های غالب روزگار را به چالش بکشد و در برابر آن‌ها از گفتمان‌های مغلوب حمایت نماید. مهم‌ترین رویارویی در شعر حافظ جدال گفتمان زهد و ریا با گفتمان رندی و خوش‌باشی است. در این مقاله، بر اساس الگوی تفسیری چندسطحی، غزل حافظ با مطلعِ منم که شهره‌ی شهرم به عشق‌ورزیدن / منم که دیده نیالوده‌ام به بددیدن از منظر بررسی تقابل‌های اجتماعی بررسی شده است. بر اساس نتایج به دست آمده درمی‌یابیم که در جامعه‌ی عصر حافظ، زهد ریاکارانه و جزم‌اندیشی ابزاری است در دست قدرتمندان که برای تأمین منافع خود از آن بهره می‌گرفتهاند. در مقابله با این رویکرد، حافظ در پی آن است که در کنار تک‌صدایی موجود در جامعه که مورد تأیید حاکمان است، صدایی دیگر را نیز ـ حداقل در سطح شعر خویش ـ مطرح کند و از این طریق به وضعیت و دیدگاه‌های موجود در محیط و زمانه خود اعتراض کند. هدف حافظ از طرح گفتمان شبه‌ملامتی، نقد گفتمان قدرت و تهذیب اجتماعی است تا دین و تقوا دامِ تزویر برای فریب خلق نشود و عیب‌جویی از دیگران شخص را به خودپرستی نکشاند. البته بهره‌گیری استادانه از عناصر زبانی و زیبایی‌آفرینی و والایی اندیشه‌های مطرح شده در متن، موجب شده است تا شعر حافظ نمودی فرازمانی و فرامکانی به خود گیرد و صدای اعتراضی همیشگی به زهد دروغین و فریبکاری اربابان قدرت در تمامی جوامع و دوره‌ها به شمار آید.
غلامحسین‌زاده، غریب‌رضا (1387)، حضور دو دنیای تک‌صدا و چندصدا در اشعار حافظ (خوانشی در پرتو منطق مکالمه میخاییل باختین). پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 57.
مرتضوی، منوچهر (1383)، مکتب حافظ. چاپ چهارم. تهران: ستوده.
واعظ، بتول (1395)، اسلوب خطاب و بیان در شعر حافظ. فصلنامه علمی ـ تخصصی مطالعات زبان و ادبیات غنایی، شماره 20.
واعظ، بتول و محمدرضا حاجی‌آقابابایی (1396)، الگوی پرسش‌محور در تفسیر و تحلیل شعر. مجله متن‌پژوهی ادبی، شماره 71.
واعظ، بتول و محمدرضا حاجی‌آقابابایی (1397)، تحلیل پرسش‌محور شعر «هنوز در فکر آن کلاغم» احمد شاملو. فصلنامه علمی پژوهشی کاوش‌نامه، شماره 36.
واعظ، بتول و محمدرضا حاجی‌آقابابایی (1398)، خوانش قصه‌ی «پادشاه و کنیزک» بر اساس نظریه‌ی تفسیری جامع‌نگر. دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد فسا، شماره 1.
واعظ، بتول و محمدرضا حاجی‌آقابابایی (1398)، خوانش غزلی از مولانا بر اساس الگوی پرسش‌محور. فصلنامه پژوهش‌های نقد ادبی و سبک شناسی، شماره 38.
هجویری، علی‌بن‌عثمان (1376)، درویش گنج‌بخش (گزیده‌ی کشف‌المحجوب). انتخاب و توضیح: محمود عابدی. چاپ ششم. تهران: سخن.
یارمحمدی، لطف‌الله (1391)، درآمدی بر گفتمان‌شناسی. چاپ اول. تهران: هرمس.
)