بازتاب تجدد و حیرت در سفرنامه های ایرانیان عصر قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه علوم اجتماعی و سیاسی دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه گلستان-گرگان-ایران

چکیده

مفهوم تجدد از جملة مهم­ترین مفاهیمی است که از عصر قاجار تاکنون هم «پرسش» آفریده و هم «مسأله» و نیز «حیرت». در سفرنامه سیاحان حیرت­افروزی، بارز و برجسته است. روش تحقیق، کیفی است که با رویکرد تفسیری-تاریخی و با برخورداری از درک همدلانه مبتنی بر کشف نیت مؤلف تنظیم شده، و با تأکید بر امکان گزینش دوگانه ‌مؤلف- مفسّر صورت­بندی شده است. با در نظر گرفتن اینکه در ایرانِ عصر قاجار، با جامعه ای بازمانده و مردمانی فقیر در مقایسه با اروپا روبرو بوده­ایم، این پرسش به میان خواهد آمد که بازتاب تجدّد از نگاه سیاحان ایرانی در سفر به غرب چگونه رؤیت، تجربه و روایت شده است؟ این‌ نوشتار معطوف‌ به‌ دو مفهوم «تجدّد» و «حیرت» و بازیابی آن در سفرنامه‌های سیاحان ایرانی است. در این‌ مقام، ما برحسب‌ متون مورد مطالعه، با ریخت‌شناسی «تجدد» به مثابة ترقّی با رویکردی ایجابی_ایلافی، در قالب نوسازی، شهرسازی و صنعتی شدن، و «حیرت» ‌به مثابة عرفی‌نگری در ذیل اعجاب‌آفرینی، باورناپذیری، تحسین آشکار و غبطه خوری روبرو هستیم. ریشه‌های تحیّر به مختصات تجدّد به سه ساحت «اندیشه»، «سیاست»، «جامعه و فرهنگ» بازمی‌گردد. در حاشیه این‌ حیرت‌آفرینی، در دو ساحت «دین و اخلاق» و «سیاست ‌بین‌المللی و ‌نظامی» با رویکرد انتقادی مواجه‌ایم.

کلیدواژه‌ها


- آوتویت، ویلیام (1392). فرهنگ علوم اجتماعی قرن بیستم، حسن چاوشیان، تهران: نی.
- اشراقی، فیروز(1378). اصفهان از دید سیاحان خارجی، اصفهان: آتروپات.
- احمدی، بابک(1370). ساختار و تأویل متن، ج2، تهران: مرکز.
- --------- (1394). مدرنیته و اندیشۀ انتقادی، تهران: مرکز.
- امید، مسعود (1391). «انسان‌شناسی در فلسفۀ کلاسیک و جدید»، مجلۀ علمی تخصصی حکمت و معرفت، سال هفتم، شمارۀ 1، ص 23.
- انصافپور، غلامرضا (1363). ایران و ایرانی به تحقیق در صد سفرنامه دوران قاجاریه، تهران: زوّار.
- بشیریه حسین (1376). جامعه‌شناسی سیاسی، چاپ سوم، تهران: نی.
- بهنام جمشید (1386). برلنی‌ها، چاپ دوم، تهران: فروزان روز.
- پولاک یاکوب (1368). سفرنامه پولاک، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
- پهلوان چنگیز (1383). ریشه‌های تجدد، تهران: قطره.
- پوربختیار، غفار (1398). «نخستین بانوی سفرنامه‌نویس ایرانی در اروپا (بی‌بی‌کوکب بختیار)»، فصلنامۀ علمی پژوهشی زن و فرهنگ، سال3، شمارۀ 12.
- پیرزاده، محمدعلی(1342). سفرنامۀ حاجی پیرزاده،ج1، به کوشش‌حافظ فرمانفرماییان، تهران: دانشگاه تهران.
- تبریزی ابوطالب (1347). مسالک‌المحسنین، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
- حاج سیاح (1363). سفرنامۀ حاج سیاح به فرنگ، به اهتمام علی دهباشی، تهران: ناشر.
- حقیقت سیدصادق (1391). روش‌شناسی علوم سیاسی، چاپ سوم، قم: دانشگاه مفید.
- حیدری، آرش و خدایی، علیرضا (1398). «تصویر چند وجهی غرب در نخستین سفرنامه‌های ایرانیان»، فصلنامۀ مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دورۀ 11، شمارۀ 4.
- جکسن، ویلیامز (1387). سفرنامۀ جکسن ایران درگذشته و حال، منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، چاپ پنجم، تهران: علمی فرهنگی.
- چیلکوت، رونالد (1390). نظریه‌های سیاست تطبیقی، چاپ سوم، تهران: موسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
- رحمانی، جبار (1394). «از حیرت تا مکالمۀ تاریخ فرهنگی درک ایرانیان از غرب با تأکید بر حیرت‌نامه و مکالمۀ سیاح ایرانی با شخص هندی»، مطالعات جامعه‌شناختی، دورۀ 22، شمارۀ 1.
- رضاقلی میرزا (1346). سفرنامۀ رضاقلی میرزا نوه فتحعلیشاه، تهران: دانشگاه تهران.
- رهبری، مهدی (1387). مشروطۀ ناکام، تهران: کویر.
- زیویار، فرهاد و گودرزی فرد، بهنام (1396) «بازتاب غرب و مدرنیته در سفرنامه عبدالطیف شوشتری»، جستارهای سیاسی معاصر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 8، شمارۀ 3.
- دلاوری، ابوالفضل و ماجدی، سید محمدصادق (1398). «نسبت تاریخ و ترقی در سفرنامه میرزاصالح شیرازی نخستین بارقه‌های تاریخ تطبیقی در عصر قاجار»، دو فصلنامۀ علمی تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری در دانشگاه الزهراء، سال 29، شمارۀ 24.
- دوراند، سرتی (1346). سفرنامۀ دوراند، علی محمدساکی، تهران: آفتاب.
- ساراپ مادون (1382). راهنمایی مقدماتی بر پساساختارگرایی‌ و پسامدرنیسم، محمدرضا تاجیک، تهران: نی.
- سروش، عبدالکریم (1373).  فربه‌تر از ایدئولوژی، تهران : موسسۀ فرهنگی صراط.
- سهرابی، نغمه (1400). بازخوانی سفرنامه‌های اروپایی ایرانیان در عصر قاجار، محمدسروی زرگر، تهران: مرکز.
- سیف، احمد (1373). اقتصاد ایران در قرن نوزدهم، تهران: چشمه.
- شوشتری جزایری، عبدالطیف (1363). تحفةالعالم و ذیل التحفة، به اهتمام صمد موحد، تهران: بی‌نا.
- شیرازی، میرزاصالح (1347). سفرنامۀ میرزا صالح شیرازی، تصحیح محمد شهرستانی، تهران: روزن.
- شیرازی ایلچی، میرزا ابوالحسن خان (1364). حیرت‌نامه، به کوشش حسن مرسل‌وند، تهران: فرهنگی رسا
- شهری، جعفر (1344). حاجی در فرنگ، جلد 1 و 2، بی‌جا: بی‌نا.
- صادقی حسن‌آبادی، مجید و عروجی، مرضیه (1385). «حیرت در عرفان»، پژوهش‌های فلسفی کلامی، دورۀ 7، شمارۀ 4، ص32.
- صحافباشی، ابراهیم (1357). سفرنامۀ ابراهیم صحافباشی، به اهتمام محمد مشیری، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
- علیزاده بیرجندی، زهرا و رجبلو، قنبرعلی (1389). «نقد و بررسی سفرنامه‌های ناصرالدین شاه به فرنگ با رویکرد تحلیل گفتمان»، جستارهای ادبی، مجلۀ علمی پژوهشی، شمارۀ 168.
- عیسوی، چارلز (1362). تاریخ اقتصادی ایران، یعقوب آژند، تهران: گستره.
- فاروقی، فؤاد (1361). سیری در سفرنامه‌ها، تهران: خرمی.
- فوران، جان (1392). مقاومت شکنندۀ تاریخ تحولات اجتماعی ایران، احمد تدین، چاپ چهاردهم، تهران: موسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
- قائم‌مقامی، جهانگیر (2537). نامه‌های پراکندۀ قائم مقام فراهانی، ج1، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- قانون‌پرور، محمدرضا (1399). غرب و غربیان در ادبیات داستانی ایران، هومن پناهنده، تهران: نامک.
- کاجی، حسین (1378). کیستی ما از نظر روشن‌فکران ایرانی، تهران: روزنه.
- کاتوزیان، محمدعلی (1374). اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسلۀ پهلوی، محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، چاپ سوم، تهران: مرکز.
- کرمانی، ناظم‌الاسلام (1376). تاریخ بیداری ایرانیان، تهران ج 1 و 2، چاپ پنجم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- کرزن. جورج ناتائیل لرد (1373). ایران و قضیۀ ایران، ج2، وحید مازندرانی، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
- کسروی، احمد (1311)، آیین، تهران: بی‌نا.
- کهون، لارنس (1381). از مدرنیسم تا پست مدرنیسم، عبدالکریم رشیدیان، تهران: نی.
- گرانتوسکی. ا. آ و دیگران (1390). تاریخ ایران، مجموعه نویسندگان، کیخسرو کشاورزی، چاپ سوم، تهران: مروارید.
- گرین، نایل (1400). عشق غریبه‌ها، امیرمهدی حقیقت، تهران: چشمه.
- گل احمر، احسان و دیگران (1396). «بررسی انتقادی ـ شناختی استعاری‌سازی "دیگری" در سفرنامه‌های مسیر طالبی و حیرت‌نامه»، متن‌شناسی ادب فارسی، دانشکدۀ ادبیات علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورۀ جدید، شمارۀ 3.
- گیدنز، آنتونی و پیرسون، کریستوفر (1384). معنای مدرنیت، علی اصغر سعیدی، تهران: کویر.
- مراغه‌ای، زین‌العابدین (1381). سیاحتنامۀ ابراهیم‌بیگ، ج 1-3، به کوشش محمدعلی سپانلو، تهران: آگاه.
- مظفرالدین‌شاه (بی تا). سفرنامۀ مظفرالدین شاه، بی‌جا: بی‌نا.
- میلانی، عباس (1387). تجدد و تجددستیزی در ایران، چاپ هفتم، تهران: اختران.
- میرزا ابوطالب‌خان (بی‌تا)، سفرنامۀ میرزا ابوطالب‌خان (مسیر طالبی)، 1 – 3، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: بی‌نا.
- میرزایی، حسین و پروین، امین (1389). «نمایش دیگری: جایگاه غرب در سفرنامه‌های دورۀ مشروطیت»، دورۀ 3، شمارۀ 9، ص79.
- ناصرالدین شاه (1362). سفرنامۀ ناصرالدین شاه، به اهتمام عبدالله مستوفی، تهران: مشعل.
- ویشارد، جان (1363). بیست سال در ایران، علی پیرنیا، تهران: نوین.
- هاکس، مریت (1368). ایران، افسانه و واقعیت، محمدحسین نظری‌نژاد و محمدتقی اکبری، مشهد: آستان قدس رضوی.
سایت ها:
- Eisenstadt, Shmuel N. Daedalus, Vol. 129, No. 1, Multiple Modernities (Winter, 2000), pp. 1-29 (29 pages). https://www.jstor.org/stable/20027613
- Marshall Berman in the e-book The Experience of Modernity