تحلیل ژانریک شعر دفاع مقدس پس از خاتمة جنگ (سال‌های 1368 و 1369) و نقش فرامتن تاریخی - اجتماعی در آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

شعر دفاع مقدس از زیرجریان­های شعر معاصر است که در ارتباطی تناظری با فرامتن تاریخی جنگ عراق علیه ایران شکل گرفته و با خاتمة جنگ، سیر تطور خود را با عبور از پدیده­محوری به سوی رویکرد پیامدمحور ادامه داده است تا آنجا که می­توان سال­های 1368 و 1369 را دورة گذار شعر دفاع مقدس نامید. این جریان شعری ذیل ژانر شعر غنایی قرار می­گیرد و این بازة زمانی بستر مناسبی برای تأثیرپذیری آن از فرامتن تاریخی- اجتماعی جنگ تحمیلی است. سه فرامتن «شهادت افراد»، «بازگشت اسرا» و «انحراف­های اقشاری از مردم از آرمان­های انقلاب اسلامی» و تأثیر آن­ها بر اجتماع، بیشترین تأثیر را در شاکلة ژانریک شعر دفاع مقدس در سال‌های پس از جنگ داشته است که به‌ترتیب عبارتند از: تداوم زیرژانر «سوگ­سرایی»، شکل‌گیری «زیرژانر تلفیقی توصیفی- تکریمی» و تداوم «زیرژانر انتقادی». شاعران در زیرژانر سوگ­سرایی روند مرثیه­سرایی برای شهدا را در شعر دفاع مقدس ادامه می­دهند، در زیرژانر توصیفی- تکریمی ضمن توصیف جنگ و جنگاوری رزمندگان، آزادگان را تکریم می­کنند و در زیرژانر انتقادی در جایگاه وجدان بیدار جامعه کاستی­ها را رصد و با زبان شعر تبیین می­کنند. علیرضا قزوه، سیمین­دخت وحیدی و مجید نظافت بیشترین سروده­های سال­های پس از جنگ را در کارنامة خود دارند و قالب غزل، رایج­ترین قالب شعری در دورة مورد بررسی است.

کلیدواژه‌ها


  1. - آشفته­ تهرانی، امیر (1390). جامعه­شناسی جنگ و نیروهای آرتشی، تهران: دانژه.

    - احمدی، بابک (1370). ساختار و تأویل متن، 2ج، تهران: مرکز.

    - اسرافیلی، حسین (1372). در سایة ذوالفقار، تهران: دفتر حفظ آثار و ارزش­های دفاع مقدس.

    - بیابانکی، سعید (1373). ردپایی بر برف، تهران: حوزة هنری سازمان تبلیغات اسلامی.

    - حاکمی، اسماعیل (1386). تحقیق دربارة ادبیات غنایی ایران (و انواع شعر غنایی)، تهران: دانشگاه تهران.

    - حصاری، علی ‌اکبر (1383). تاریخ فرهنگی ـ سیاسی معاصر. قم: هاجر.

    - دهخدا، علی ‌اکبر (1358). لغت­نامه، تهران: دانشگاه تهران.

    - رزمجو، حسین (1390). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چ3، ویرایش4، مشهد: دانشگاه فردوسی.

    - زرقانی، سیدمهدی (1390). تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی: تطور و دگردیسی ژانرها تا میانة سدة پنجم به انضمام نظریة تاریخ ادبیات، چ2، تهران: سخن.

    ـــــــــــــــ (1391). چشم­انداز شعر معاصر ایران: جریان­شناسی شعر ایران در قرن بیستم، تحریر2، تهران: ثالث.

    - شایان­مهر، علیرضا (1391). دائره­­­المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، تهران: کیهان.

    - شفیعی کدکنی، محمدرضا (1384). موسیقی شعر، چ8، تهران: آگاه.

    - شمیسا، سیروس  (1383). انواع ادبی، ویراست4، تهران: میترا.

    - صفوی، کوروش (1390). از زبان­شناسی به ادبیات، ج1، چ3، تهران: سورة مهر.

    - علی­پور، مصطفی (1372). از گلوی کوچک رود، تهران: حوزة هنری و سازمان تبلیغات اسلامی.

    - قزوه، علیرضا (1387). سورة انگور، تهران: تکا.

    ــــــــــــ (1390). از نخلستان تا خیابان، چ16، تهران: سورة مهر.

    - کاپلو، تئودور و ونسن، پاسکال (1389). جامعه­شناسی جنگ، تهران: جامعه­شناسان.

    - مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (1372). راهنمای عملیات در جنگ هشت سالة ایران و عراق، چ 3، ویراست2، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.

    - مسقطی، عبدالخالق (1389). جنگ دوم خلیج فارس و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران: رسانة تخصصی.

    - مشفق کاشانی، عباس (1382). سیرنگ، تهران: فرهنگ­گستر.

    - موسوی گرمارودی، علی (1389). سفر به فطرت گل­سنگ، تهران: سورة مهر.

    - میرزایی میانه، منصور (1390). جامعه­شناسی جنگ و آشنایی با دفاع مقدس، تهران: نبوی.

    - نظافت، مجید (1372). و ناگاه شعرهای متبسم را باد می­برد: گزیدة اشعار 61 ـ 71، تهران: حوزة هنری سازمان تبلیغات اسلامی.

    - وحیدی، سیمین­دخت (1381). هشت فصل سرخ و سبز: مجموعه اشعار دفاع مقدس، تهران: برگ زیتون.

    - هاشمی رفسنجانی، علی اکبر (1392). اعتدال و پیروزی: کارنامه و خاطرات 1369 هاشمی رفسنجانی، به اهتمام علی لاهوتی، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب.

    - یگانه، سپیده (1394). تاریخ ادبی شعر دفاع مقدس (1359-1369). استاد راهنما: مهین پناهی. دانشگاه الزهرا (س).

    ـــــــــــ  (1397). تاریخ تحلیلی دفاع مقدس و بازتاب آن در ادبیات فارسی. تهران: ایده­پردازان چکاد.

    ■ تارنماها

    خبرگزاری ایثارگران http://isarkhabar.com/?p=1577

    خبرگزاری مهر http://www.mehrnews.com/detail/News/1701485

    . برگزاری سالانة کنگرة سراسری شعر دفاع مقدس با پیشینه­ای بیست­ساله، گواهی بر این مدعاست.

    1. 2. استفاده از دو واژة «ژانر و زیرژانر» از این روست که ژانر، معنایی گسترده­تر از نوع ادبی دارد. زیرا نوع، گاهی بر قالب شعری اطلاق می­شود و گاهی بر محتوا مانند نوع غزل یا نوع مدیحه؛ (subgenre) نیز در زبان فارسی، معادلی ندارد و در ترجمة آثار کسانی مانند تودوروف از زیرژانر استفاده شده است.
    2. 3. برساختة مهدی زرقانی در برگردان Ideological System (زرقانی، 1391: 23).
    3. 4. معادل هفت سال و 11 ماه برابر با 95 ماه و نیز 2889 روز؛ دو برابر مدت زمان جنگ جهانی اول، 5/1 برابر جنگ جهانی دوم، سه برابر جنگ کره. (برای مطالعة بیشتر ر.ک: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1372: 13).
    4. 5. یک سال پس از پایان جنگ عراق علیه ایران، ارتش عراق در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۶۹ (۱۹۹۰ م.) با حمله به کویت، این کشور را اشغال کرد و زمینه­ساز بحرانی بین­المللی در منطقة خلیج فارس شد. دولت عراق اخطار شورای امنیت را در این باره نپذیرفت و سرانجام آمریکا در سال ۱۳۶۹ (۱۹۹۱م.) با ائتلافی از کشورهای دیگر، ابتدا به کویت و سپس به عراق حمله کرد و ارتش عراق را از کویت بیرون راند. (برای مطالعة بیشتر ر.ک: مسقطی، 1389: 10-17).
    5. 6. عنوان اوزان «خیزابی» از برساخته­های شفیعی کدکنی است و به اوزانی گفته می­شود که «ساختمان تکرار و شوقِ تکرار در آن­ها به­طور خاصی احساس می­شود» (شفیعی کدکنی، 1384: 396).
    6. 7. به نقل از خبرگزاری مهر http://www.mehrnews.com/detail/News/1701485
    7. 8. به نقل از خبرگزاری ایثارگران http://isarkhabar.com/?p=1577
    8. 9. غزل «هفت آسمان» از سیمین­دخت وحیدی در تکریم شهدای دفاع مقدس (وحیدی، 1381: 146-147) و شعر «تصویر فتح» از مشفق کاشانی در تکریم رزمندگان در آزادسازی خرمشهر (مشفق کاشانی، 1382: 159- 160).
    9. 10. مأخوذ از پیامدهای منفی جنگ مطرح شده در شایان­مهر، 1391: 99- 103 و میرزایی میانه، 1390: 150- 152.
    10. 11. شعر انتقادی در هیچ­یک از منابع مرتبط، از دیدگاه انواع ادبی بررسی نشده است. از آن جمله­اند: انواع ادبی از سیروس شمیسا، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی از حسین رزمجو، انواع ادبی از محمود عبادیان، تحقیق دربارة ادبیات غنایی ایران و انواع شعر غنایی از اسماعیل حاکمی.